شیخ اشراق: شهاب‌الدین سهروردی و فلسفهٔ اشراق
شهاب‌الدین یحیی بن حبش بن امیرک سهروردی، معروف به شیخ اشراق، از بزرگ‌ترین فیلسوفان و عرفای اسلامی در قرن ششم هجری است. او بنیانگذار مکتب فلسفهٔ اشراق است که تلفیقی از عقل‌گرایی فلسفی و شهود عرفانی محسوب می‌شود. سهروردی در سال ۵۴۹ ه.ق در روستای سهرورد زنجان به دنیا آمد و در جوانی به قتل رسید (۵۸۷ ه.ق)، اما در عمر کوتاه خود تأثیری عمیق بر فلسفه و عرفان اسلامی گذاشت.
در این مقاله از مجله‌ی پارس تاپ10 به بررسی زندگانی و شخصیت این فیلسوف اسلام می‌پردازیم.
زندگی و تحصیلات
سهروردی در جوانی به شهرهای مختلفی مانند مراغه، اصفهان و شیراز سفر کرد و نزد استادان بزرگی چون مجدالدین جیلی و ظهیرالدین قاری به تحصیل فلسفه، فقه و علوم اسلامی پرداخت. او با تسلط بر آرای فلاسفهٔ پیشین مانند ابن سینا و نیز مطالعهٔ آثار افلاطون و حکمت باستانی ایران، به تدریج نظام فلسفی خود را پایه‌ریزی کرد.
فلسفهٔ اشراق
سهروردی مکتب اشراق را به معنای «فلسفهٔ نور» بنیان نهاد. در این نظام فکری، نور به عنوان اصل بنیادین هستی شناخته می‌شود. او معتقد بود که حقیقت جهان از سلسله‌مراتبی از نورها تشکیل شده که در رأس آن نورالانوار (خداوند) قرار دارد. برخلاف فلسفهٔ مشاء که بر استدلال عقلی تکیه دارد، اشراق بر کشف و شهود به عنوان ابزار شناخت حقیقت تأکید می‌کند.
اصول فلسفهٔ اشراق
۱. نور و ظلمت: جهان ترکیبی از نور (وجود) و ظلمت (عدم) است.
۲. علم حضوری: شناخت حقیقی از طریق حضور نفس نزد معلوم حاصل می‌شود، نه از طریق مفاهیم ذهنی.
۳. حکمت ذوقی: ترکیب عقل و شهود برای رسیدن به معرفت.
۴. تأثیرپذیری از حکمت خسروانی: سهروردی از اندیشه‌های ایران باستان، مانند حکمت زرتشت، نیز الهام گرفته است.
شهاب‌الدین سهروردی (شیخ اشراق)، فیلسوف و عارف بزرگ ایرانی است که بنیانگذار حکمت اشراق ترکیبی از فلسفه، عرفان و حکمت باستانی می‌باشد. او با تأکید بر نور به عنوان اصل هستی و پیوند عقل و شهود، راهی نو در فلسفه اسلامی گشود و سرانجام به دلیل اندیشه‌هایش به شهادت رسید.
آثار مهم
- حکمه‌الاشراق: مهم‌ترین اثر او که به بیان نظام فلسفهٔ اشراق می‌پردازد.
- التلویحات، المقاومات و المشارع و المطارحات: مجموعه‌ای از آثار منطقی و فلسفی.
- قصهٔ غربت غربیّه: رساله‌ای نمادین دربارهٔ سفر روح به سوی حقیقت.
- آواز پر جبرئیل: اثری عرفانی با نثری ادبی و رمزی.
مرگ تراژیک
برخی از فقهای هم عصر سهروردی، به دلیل تأکید او بر کشف و شهود (به جای شریعت) و برخی عقاید مثل تناسخ ارواح او را تکفیر و محکوم به مرگ کردند. برخی از فلاسفه نیز روش‌های شهودی او را غیرعقلانی می‌دانستند. سرانجام، به دستور صلاح‌الدین ایوبی و با فتوای فقهای حلب زندانی و در سن ۳۸ سالگی به قتل رسید. مرگ او به صورت رمزی در تاریخ ثبت شده است. برخی می‌گویند در زندان از گرسنگی مرد و برخی دیگر معتقدند او را خفه کردند.
تأثیر سهروردی بر فلسفه و عرفان
با وجود عمر کوتاه، سهروردی تأثیر شگرفی بر فلاسفهٔ پس از خود گذاشت. مکتب اشراق توسط اندیشمندانی مانند ملاصدرا ادامه یافت و حتی در فلسفهٔ مدرن ایران نیز مورد توجه قرار گرفته است. عرفان ایرانی نیز از مفاهیم اشراقی او بهره‌های فراوان برده است.
روز بزرگداشت شیخ اشراق
مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، ۸ مرداد را به عنوان روز بزرگداشت این فیلسوف دنیای اسلام قرار داده است.
نظرات اندیشمندان مختلف درباره شیخ اشراق
۱. فیلسوفان اسلامی
- ملاصدرا: او را تکمیل‌کنندهٔ فلسفهٔ مشائی ابن‌سینا می‌دانست و از نظریهٔ نور او در حکمت متعالیه الهام گرفت.
- علامه طباطبایی: سهروردی را پلی بین عقل و شهود می‌دید و معتقد بود اشراق، زمینه‌ساز عرفان شیعی است.
۲. مستشرقان و محققان غربی
- هانری کربن: سهروردی را حکیمِ نور و احیاگر سنت‌های معنوی ایران باستان می‌دانست و ارتباطی بین اشراق و عرفان شیعه قائل بود.
- ویلیام چیتیک: بر جنبه‌های عرفانی و شهودی فلسفهٔ او تأکید داشت و آن را فراتر از فلسفهٔ خشک مشائی می‌دید.
۳. عرفا و متصوفه
- ابن‌عربی: اگرچه مستقیم دربارهٔ سهروردی سخن نگفته، ولی برخی شباهت‌ها بین وحدت وجود او و مفهوم نور سهروردی می‌بینند.
- جلال‌الدین مولوی: برخی اشعار مولانا را متأثر از اندیشه‌های اشراقی می‌دانند. (هرچند اشارهٔ مستقیمی نکرده است)
10 راز زندگی سهروردی
۱. علت واقعی مرگش
برخی منابع تاریخی می‌گویند او را در زندان گرسنه نگه داشتند تا مُرد، نه مستقیم اعدامش کردند. روایتی عجیب نیز وجود دارد که می‌گوید پس از مرگش، بدنش نورانی شد!
۲. علاقه عجیب به پرندگان
در کتاب “آواز پر جبرئیل”، پرندگان را نماد روحِ دربندِ انسان می‌دانست. برخی می‌گویند او با پرندگان سخن می‌گفت و این را نشانهٔ ارتباطش با عالم ملکوت می‌پنداشت.
۳. پیش‌بینی مرگ خود!
شاگردانش نقل کرده‌اند که یک هفته قبل از دستگیری، به آن‌ها هشدار داد که “به زودی سفر می‌کنم”.
۴. نقش خواب‌هایش در فلسفه
سهروردی تأکید داشت که بعضی ایده‌های فلسفی‌اش را در خواب دیده (مثل دیدار با ارسطو در رؤیا!).
۵. رابطه عجیب با صلاح‌الدین ایوبی
برخی می‌گویند پسر صلاح‌الدین به شیخ علاقه داشت، اما پدرش به دلیل فشار فقها، دستور قتل او را داد.
۶. نحوهٔ مطالعهٔ خاص او
نقل است که شب‌ها زیر نور شمع مطالعه می‌کرد و معتقد بود نور شمع به فهم “حکمت نورانی” کمک می‌کند.
۷. تأثیرپذیری از یک زن عارف
برخی محققان می‌گویند شیخ اشراق از بانویی عارف به نام “فاطمه نیشابوری” در شیراز تأثیر گرفته بود. فاطمه نیشابوری، یکی از اولیاء تصوف و عرفان بوده است. این زن در عالم عرفان و تصوف آن‌چنان مقامی داشته که جامی در کتاب نفحات الانس خود می‌نویسد که فاطمه دارای مقام ولایت بوده‌است.
همچنین بایزید بسطامی درباره‌ی فاطمه و شوهرش می‌گوید: یک زوج و زوجه دیدم که از مقامات عارفین و کمالات اهل یقین هرچه از آن‌ها پرسیدم، جوابی دادند که دلیل خبرت و بصیرت آن‌ها بود.
۸. جزئیات ظاهری
در متنی قدیمی توصیف شده که شیخ شهید قدی کوتاه، صورتی نورانی و محاسنی کم‌پشت داشته است!
۹. نقش موسیقی در تفکر او
سهروردی به نغمه‌های موسیقی توجه خاصی داشت و معتقد بود نواها می‌توانند روح را به عالم بالا ببرند.
۱۰. راز دفن او
مزار دقیق شیخ اشراق نامعلوم است، اما برخی افراد معتقدند شاگردانش پیکر وی را مخفیانه به زادگاهش (سهرورد) برگرداندند.
جمع بندی
سهروردی با ترکیب عقل و شهود، فلسفه و عرفان، و نیز تلفیق میراث اسلامی، یونانی و ایرانی، مکتبی نوین در فلسفه ایجاد کرد که تا امروز زنده و اثرگذار باقی مانده است. او نه تنها یک فیلسوف، بلکه یک عارف و مصلح فکری بود که راهی جدید برای درک حقیقت گشود.
- نظرتون راجع به این مقاله چیست؟
- کدام قسمت از این مقاله برای شما جالب تر بود؟
